BẠN CÓ NGHĨ MÌNH LÀ NGƯỜI CÓ VĂN HOÁ?
Thế nào là người có văn hoá, thế nào là người vô văn hoá? Liệu có thước đo nào cho việc đánh giá mức độ văn hoá của một người?
Văn hoá – hai chữ ngắn gọn nhưng mang trong mình những tầng nghĩa sâu xa, trải dài từ vật chất đến tinh thần, từ cá nhân đến cộng đồng, từ cái thường ngày đến cái vĩnh cửu. Trong đời sống hiện đại, khi nhịp sống nhanh và gấp, khi giá trị vật chất dễ dàng lấn át, câu hỏi tưởng chừng đơn giản: "Bạn có nghĩ mình là người có văn hoá không?" lại trở thành lời mời gọi mỗi người tự soi lại chính mình.
Không thể chỉ nhìn vào bằng cấp hay danh vị để kết luận một người có văn hoá hay không. Trong thực tế, người bán rau ngoài chợ, người tài xế xe ôm, hay bác bảo vệ trường học đôi khi lại khiến ta nể phục về cách ứng xử tử tế, thái độ sống có đạo lý, và sự tinh tế trong giao tiếp. Ngược lại, có không ít người đạt học vị cao, giữ vị trí quan trọng nhưng lại ứng xử kém văn minh, thiếu thành thật, thiếu trách nhiệm - những điều khiến họ trở nên "vô văn hoá" trong mắt cộng đồng. Văn hoá vì thế không phải là cái áo khoác ngoài để trình diễn, mà là chất liệu nền tảng làm nên nhân cách và khí chất của con người.
Ở bài viết này, ta tạm thời nhìn nhận văn hoá ở lăng kính từ rộng tới hẹp, từ văn hoá nhân loại đến văn hoá dân tộc và rồi là văn hoá cá nhân.
VĂN HOÁ TOÀN NHÂN LOẠI - TƯ TƯỞNG VỀ VĂN HOÁ CỦA CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH
Trong cuốn “Hồ Chí Minh: Toàn tập - tập 3” Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá. Văn hoá là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn”.
Văn hoá, theo Người, là tổng thể những gì con người tạo ra trong hành trình tồn tại và phát triển. Và chính vì nó là sản phẩm sống còn, nên văn hoá vừa phản ánh, vừa định hình con người.
VĂN HOÁ DÂN TỘC - “VĂN HOÁ CÒN THÌ DÂN TỘC CÒN, VĂN HOÁ MẤT THÌ DÂN TỘC MẤT”
Đối với Việt Nam, văn hoá dân tộc không chỉ là thành quả của quá trình lịch sử nghìn năm dựng nước và giữ nước, mà còn là bản sắc riêng biệt – nơi hội tụ của lòng yêu nước, tinh thần cộng đồng, lòng bao dung, sự giản dị và nhân hậu. Người Việt sống dựa vào làng, dựa vào cộng đồng, vào nếp nhà, vào câu ca dao mẹ hát. Chính mối liên hệ chặt chẽ giữa cá nhân – gia đình – làng – đất nước đã tạo nên một nền văn hoá mà trong đó, sự hài hoà, tình cảm, và tinh thần cố kết đóng vai trò trung tâm. Người có văn hoá ở đây không chỉ là người biết đọc sách, biết nghe nhạc cổ truyền, mà là người sống có nghĩa có tình, biết sẻ chia, biết giữ lòng ngay cả khi không ai nhìn thấy.
Ở góc độ xã hội học, văn hoá có thể chia làm hai mảng: văn hoá vật chất và văn hoá tinh thần. Đền chùa, nhà rường, áo dài, tranh dân gian, nhạc cụ truyền thống – là biểu hiện của văn hoá vật chất. Còn trong tâm tưởng, trong tín ngưỡng, trong hệ thống giá trị, trong lễ nghĩa, trong cách nhìn người và xử thế – đó là thế giới của văn hoá tinh thần. Không thể có một nền văn hoá đích thực nếu thiếu một trong hai yếu tố đó. Điều quan trọng là cá nhân biết tiếp nhận và thể hiện văn hoá như một phần gắn bó tự nhiên với đời sống, chứ không phải một thứ phải gồng gánh hoặc phô trương. Một người đi lễ chùa thành kính, không xả rác, không chen lấn, không xin xỏ điều vụ lợi – chính là một người có văn hoá, dù họ không đọc một trang sách triết học nào cả.
VĂN HOÁ CÁ NHÂN - LÀM SAO ĐỂ ĐÁNH GIÁ MỘT NGƯỜI CÓ VĂN HOÁ HAY KHÔNG?
Nguyên Bộ trưởng Thông tin và Truyền thông Lê Doãn Hợp từng đưa ra ba thước đo sâu sắc về người có văn hoá: văn hoá ứng xử, văn hoá trí tuệ, và văn hoá vật chất.
Văn hoá ứng xử: Một người có văn hoá ừng xử tốt là người xuất hiện ở đâu cũng làm cho mọi người xung quanh cảm thấy dễ chịu. Nếu làm cho mọi người khó chịu là thiếu văn hoá. Cố nhiên sự dễ chịu phải có đủ ba chữ T làm nền là Trung Thực, Thẳng Thắn và Tình Nghĩa.
Văn hoá trí tuệ: Một người có văn hoá trí tuệ là một người mới gặp thì ngại; Nói chuyện thì khoái; Chia tay mong muốn ngày gặp lại. Gặp nhau rồi mà không muốn gặp lại là thiếu văn hoá.
Văn hoá vật chất: Một người có văn hoá là một người luôn luôn hưởng thụ đúng thành quả lao động của mình. Hưởng quá đi là thiếu văn hoá với người khác, sẽ khó an toàn. Với thước đo vật chất, một người có văn hoá là không bao giờ cầm tiền của ai khi mình không có công. Nếu có công thì công đến đâu cầm tiền đúng đến đó; Sẽ là một người luôn an toàn và có văn hoá.”
Ông nhấn mạnh rằng người có văn hoá là người luôn khiến người khác cảm thấy dễ chịu, nói chuyện khiến người ta muốn gặp lại, và sống đúng với thành quả lao động của mình. Những định nghĩa này không chỉ thực tế mà còn dễ ứng dụng trong đời sống hàng ngày – từ cách trả lời email, đi xe ngoài phố, đến cách hành xử nơi công cộng. Nếu mỗi người đều tự soi mình qua ba tấm gương ấy, xã hội sẽ nhân văn hơn rất nhiều.
Khi ta trả lời cho câu hỏi “Thế nào là người có văn hoá?”, ta thường nghĩ đến văn hoá trong “trình độ văn hoá” ta thường ghi trong sơ yếu lý lịch - ứng với cấp độ học vấn của mỗi người. Song, văn hoá của cá nhân không thật sự có thước đo chuẩn mực, đúng đến từng con số như 10/10 hay 12/12. Cách đánh giá một người có văn hoá hay không cần được nhìn nhận bao quát từ cách nghĩ, cách hành xử đẹp, có đạo đức, có trí tuệ và phù hợp với từng hoàn cảnh khác nhau của cá nhân đó.
Tất nhiên, văn hoá là một phạm trù rộng lớn, không có thước đo tuyệt đối. Nhưng có những chuẩn mực ngầm được cộng đồng xã hội xây dựng và truyền lại qua nhiều thế hệ. Đó là khi ta nhìn một người mà thấy an tâm, khi ta nghe họ nói mà thấy đáng tin, khi ta sống gần mà không sợ tổn thương. Khi ấy, ta đang đứng trước một người có văn hoá – không cần kiểm tra hồ sơ học bạ hay hỏi về mức thu nhập. Và để có thể đánh giá đúng ai đó, trước hết ta cần sống như một người có văn hoá đã. Vì văn hoá không phải để chấm điểm người khác, mà để soi sáng chính mình.
Vậy, bạn có nghĩ mình là người có văn hoá không?