Giá trị văn hóa Việt: Chìa khóa tạo nên sự tự tin của người trẻ

Giáo sư Scott Fritzen (Chủ tịch kiêm Hiệu trưởng Đại học Fulbright Việt Nam), là một học giả uy tín trong ngành nhân chủng học, chính sách công và quan hệ quốc tế, từng đảm nhiệm nhiều chức vụ quan trọng tại các trường đại học ở Mỹ, Trung Quốc và Singapore đã nghiên cứu và chỉ ra rằng self-respect (tạm dịch: lòng tự trọng) và cơ hội là 2 yếu tố nói chung giúp người trẻ tự tin hơn. Trong đó có thể hiểu rằng, “self - respect” là nền tảng nội sinh và “cơ hội” là yếu tố ngoại cảnh. 

Đặt trong phạm vi nghiên cứu riêng cho người trẻ Việt Nam, người trẻ hiện nay có đủ nền tảng - giá trị cốt lõi của con người Việt Nam và cả cơ hội - môi trường xã hội để giúp người trẻ ngày càng tự tin hơn. 

1. Điểm tựa của một Việt Nam tự tin 

Nhà văn hóa, GS. Đào Duy Anh trong tác phẩm “Việt Nam Văn hóa sử cương” (xuất bản lần đầu năm 1938) đã ra 7 giá trị như là bản sắc văn hoá Việt, đại ý gồm: sức ký ức (trí nhớ) tốt, thiên về nghệ thuật và trực giác; ham học, thích văn chương; ít mộng tưởng (thiết thực); sức làm việc khó nhọc (cần cù) ở mức độ ít dân tộc bì kịp; giỏi chịu… khổ và hay nhẫn nhục; thường thì nhút nhát nhưng chuộng hòa bình, song ngộ sự thì biết hy sinh vì đại nghĩa; khả năng bắt chước, thích ứng và dung hóa rất tài. Cố Tổng Bí thư Lê Duẩn luôn nhấn mạnh 3 giá trị cốt lõi của người Việt là “lao động, tình thương và lẽ phải”.

Tại Hội nghị văn hóa toàn quốc, ngày 21/11/2021, Cố Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã đúc kết, khái quát nên hệ giá trị con người Việt Nam gồm: Yêu nước, đoàn kết, tự cường, nghĩa tình, trung thực, trách nhiệm, kỷ cương, sáng tạo. 

Có thể thấy rằng, nhận định về người Việt từ xưa đến thế kỷ 19, trải qua các cuộc chiến trong thế kỷ 20 hay hướng tới thời bình xây dựng đất nước ở thế kỷ 21 thì giá trị “self-respect”, dù được diễn giải theo nhiều cách khác nhau nhưng đều nằm trong hệ giá trị cốt lõi của người Việt Nam: từ “chuộng hòa bình, hy sinh vì đại nghĩa” tới “lao động, tình thương và lẽ phải” rồi đến “tự cường”. Để đòi lại công bằng, “lẽ phải” thuộc về bản thân hay cộng đồng mình, đề giành lại “đại nghĩa”, người Việt không ngừng lao động, không ngừng đấu tranh. Phát triển từ nền tảng đó, không chỉ dừng lại giành lại cái “vốn thuộc về mình” hay những điều được cho là đúng đắn, là chân lý nữa mà giá trị ấy đã nâng lên thành tự cường - tức làm cho mình mạnh lên, không thua kém người khác, dân tộc khác. Người Việt Nam tôn trọng lẽ phải, tôn trọng đại nghĩa, sự công bằng, sẵn sàng cống hiến, phấn đấu để đạt được công bình, để làm mình mạnh lên, sánh ngang với người khác, dân tộc khác. 

Với đặc điểm “văn hóa làng xã” tồn tại từ xa xưa ở Việt Nam, không thể chỉ xét yếu tố “self” là riêng “một” cá nhân để phân tích hay nghiên cứu, nó còn đại diện cho một tập thể, một cộng đồng, một “làng xã” hay rộng lớn hơn là một quốc gia. Đó không còn là một cái tôi riêng mà trở thành một cái “ta” chung, nâng lòng tự tôn cá nhân thành tự tôn của một cộng đồng, một đất nước, một dân tộc, từ đó tạo thành động lực hành động - tự cường. 

2. Dung môi tạo nên sự tự tin hiện đại 

Với hình thể văn hóa làng xã, trong quá khứ thật ra người Việt Nam không mang quá nhiều sự tự tin cá nhân, nhưng trái lại, sự tự tin, tự tôn dân tộc hay cộng đồng thì lại cực kỳ lớn. Chính vì vậy, GS Đào Duy Anh mới nhận định người Việt Nam “thường thì nhút nhát nhưng chuộng hòa bình, song ngộ sự thì biết hy sinh vì đại nghĩa”. Nhưng cũng giống như GS Đào Duy Anh đã viết ngay sau khái quát về những tính chất tinh thần phổ thông nhất của người Việt Nam, những điều này “có tính chất nguyên lai từ thời thượng cổ mà có thay đổi chút ít, cũng có tính do lịch sử hay xã hội hun đúc thành cho nên ta đừng xem yếu tố này là bất di bất dịch”. 

Quả thật, “sự nhút nhát” (trong phạm vi cá nhân), hướng nội của con người Việt Nam mà GS. Đào Duy Anh nghiên cứu từ thời kỳ thượng cổ đến cuối thế kỷ 19, qua thời gian và sự thay đổi, phát triển của đất nước, đã có ít nhiều thay đổi. Người Việt hiện đại, bên cạnh tinh thần tự tôn cộng đồng vẫn còn hiện hữu, đặc biệt là các bạn trẻ đã có sự tự tin cá nhân lớn hơn so với ông bà ta rất nhiều. 

Theo Giáo sư Scott Fritzen, để giúp một người trẻ (young adult) có được sự tự tin, phải tạo được sự an toàn về tâm lý trong môi trường họ sinh sống hay học tập, làm việc. Họ phải cảm thấy an toàn mới cởi mở với thế giới, từ đó mới khám phá được tiềm năng của chính mình mà trở nên tự tin hơn. Môi trường an toàn theo quan điểm của Giáo sư Fritzen xuất phát từ sự đa dạng và cảm giác được an toàn, được yêu thương, trân trọng. 

Trong bối cảnh đất nước Việt Nam hiện nay, có thể nhận thấy sự “an toàn” và “đa dạng” được đánh giá khá cao. Với thể chế chính trị một Đảng lãnh đạo, chính trị và xã hội Việt Nam luôn được duy trì ổn định. Ổn định chế độ chính trị là yếu tố quan trọng khiến xã hội vận động sự trong trật tự, kỷ cương, không dẫn tới rối loạn, bất ổn. Sự ổn định về chính trị giúp tránh tạo nên những hệ quả nặng nề như rạn nứt các khối đoàn kết xã hội, thậm chí các lực lượng chính trị, các giai tầng xã hội bị cuốn vào xung đột, chiến tranh, làm hao tổn nguồn lực quốc gia, ly tán lòng người, đất nước chia cắt, các thế lực ngoại bang nhân cơ hội can thiệp, ảnh hưởng đến độc lập và chủ quyền dân tộc, đất nước không chỉ không bỏ lỡ các cơ hội phát triển mà còn tránh đứng trước nhiều rủi ro. Qua đó có thể thấy, sự ổn định về chính trị và xã hội đã tạo nên một môi trường an toàn, người trẻ được quan tâm, trân trọng và có nhiều cơ hội để thể hiện, phát triển bản thân ở nhiều lĩnh vực khác nhau.

Về sự đa dạng, đó là sự đa dạng tự do trong việc tiếp nhận thông tin hay các giá trị văn hóa, tư tưởng, quan điểm mới. Đây chính là yếu tố giúp giới trẻ trở nên tự tin, cởi mở thể hiện bản thân hơn so với thời kỳ quá khứ. Đang từ thể chế làng xã với đặc trưng chủ nghĩa tập thể (ranh giới giữa cái tôi và cái phi tôi bị nhòa đi) từ đó dẫn đến khó chấp nhận sự đột phá, khác biệt cá nhân, xã hội Việt Nam trải qua những lần giao lưu, tiếp biến văn hóa khác nhau, đặc biệt là quá trình toàn cầu hóa và sự bùng nổ công nghệ thông tin, những cá thể bị lệ thuộc bị cuốn văng ra khỏi sức hút của cộng đồng truyền thống để trở thành những những thành viên của xã hội công dân toàn cầu - những nhân cách hiện đại có thể tham dự với tư cách người sáng tạo, hành động và nói lên tiếng nói của bản thân mình. Bên cạnh đó, những giá trị thường được cho là khác biệt với hình thái văn hóa làng xã khi xưa như “chủ nghĩa cá nhân”, “chủ nghĩa thế tục”,... của phương Tây được du nhập vào Việt Nam một cách mạnh mẽ và nhanh chóng cũng khiến người trẻ hiện đại tiếp nhận và ít nhiều có sự biến chuyển về tư tưởng so với quá khứ. 

Dù vậy, người Việt - với phẩm chất “có sự thích ứng, dung hòa” linh hoạt (bắt nguồn từ đặc tính của nền văn minh lúa nước), tính dung chấp cao (vị trí địa lý là đầu mối giao thông cửa ngõ Đông Nam Á, hay giao lưu với bên ngoài và tiếp nhận nhiều kiến thức từ hoạt động giao lưu đó) nên dù có thường xuyên tiếp xúc với các giá trị văn hóa mới nhưng lại được tiếp nhận và lan tỏa trên nền tảng của các giá trị văn hóa bản địa, các giá trị mới được khúc xạ qua lăng kính cốt lõi của hệ giá trị gốc của người Việt, từ đó tạo ra nền văn hóa thống nhất trong sự đa dạng và môi trường xã hội vừa ổn định, vừa đa dạng. 

Chính vì vậy, sự cởi mở trong việc tiếp nhận các nền văn hóa khác nhau và phẩm chất văn hóa thích ứng linh hoạt, tính dung chấp cao của người Việt, sự đa dạng trong môi trường xã hội càng được phát triển ở mức độ cao hơn, từ đó giúp người trẻ Việt Nam trở nên có nhiều cơ hội để khám phá ra tiềm năng của bản thân hơn, từ đó cũng tự tin hơn. Đặc biệt là khi tại thời điểm hiện đại, thế giới phẳng bởi toàn cầu hóa, các mạng lưới giao thương toàn cầu và công nghệ thông tin, cơ hội để giới trẻ tiếp xúc với các nền văn hóa cùng giá trị bên ngoài dễ dàng và nhanh chóng hơn bao giờ hết.

Tuy nhiên, như đã khẳng định trước đó, dù tự tin cá nhân của người trẻ Việt Nam đã được nâng cao hơn so với trước đây, nhưng sự tự tôn cộng đồng, tự tôn quốc gia vẫn không hề bị mai một. Đất nước hội nhập và xã hội phát triển nhưng tính dung chấp mạnh mẽ đã khiến người Việt vẫn giữ được bản sắc “văn hóa làng xã” của mình, trong đó có tinh thần tự cường dân tộc. 

Như vậy, giá trị “tự cường” vẫn luôn là những giá trị cốt lõi của người Việt từ bao đời, tuy nhiên tại mỗi thời đại lại mang những nét khác biệt do đặc trưng về thể chế và bối cảnh thời đại. Cái giúp tạo nên sự tự tin của ông bà ta là sự tự tôn cộng đồng, tự tôn dân tộc, tự cường vì tập thể, còn cái tự tin của người trẻ hiện nay là sự tự cường của bản thân, tự cường vì mục đích, vì giá trị chung của quốc gia, dân tộc. 

3. Chất tự tin của người trẻ hiện đại 

Từ những phân tích trên, có thể khái quát được chất tự tin của người trẻ hiện đại được tạo nên như sau: 

Tinh thần tự cường cộng đồng, tự cường dân tộc của người Việt Nam đã được chứng minh trong suốt chiều dài của lịch sử. Từ những thắng lợi “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu” của thế kỷ 20 hay huyền thoại xây dựng đường dây siêu cao áp 500 kV kéo dài từ Bắc vào Nam trong 2 năm - một quyết định mà người đương thời coi là phiêu lưu, mạo hiểm, thế giới và những quốc gia giàu có chưa từng nghĩ sẽ làm được,... Hay gần đây các bạn trẻ đã tự tin thể hiện sự sáng tạo của mình qua việc tạo và lan tỏa các trend, những ca khúc bày tỏ tinh thần yêu nước, chào mừng kỷ niệm ngày quốc khánh 2/9 trên mạng xã hội đã nhận được sự hưởng ứng nhiệt tình không chỉ của toàn người dân Việt Nam mà còn cả sự thích thú của bạn bè quốc tế. 

Rất nhiều bạn trẻ hiện đại không ngần ngại thể hiện tài năng, luôn nỗ lực không ngừng để rạng danh Việt Nam trên trường quốc tế. Đó là những bạn trẻ trong các đội tuyển chinh chiến trên đấu trường quốc tế, mong muốn mang huy chương cho gia đình, xóm làng, Tổ quốc, là những hoa hậu như Nguyễn Thúc Thùy Tiên trau dồi cả về thân - tâm - trí để hô vang 2 tiếng Việt Nam trên bản đồ sắc đẹp thế giới, là NTK Duy Đào người đầu tiên vinh dự nhận đề cử giải Grammy đã từ Mỹ quay trở về Việt Nam để phát triển và rất nhiều những cá nhân khác luôn nung nấu được góp sức mình cống hiến cho đất nước. 

Sự tự tôn dân tộc đặc biệt còn biểu hiện qua tinh thần đoàn kết, tương thân tương ái khi đất nước gặp khó khăn. Trong trận bão và mưa lũ lịch sử ở miền Bắc tháng 9/2024, tất cả người dân Việt Nam, trong đó không thể kể đến các bạn trẻ đã hướng về đồng bào miền Bắc. Những shipper tắt app, những ánh lửa sáng liên tục trong đêm, không ngại vất vả để mang đồ, mang sức đi cứu trợ người dân vùng lũ. 

Trong phạm vi cá nhân, tinh thần tự cường, tự do thể hiện tài năng và bản lĩnh của bản thân có thể bắt gặp ở bất kỳ đâu: trong nhà trường qua các cuộc debate, cuộc thi trên tất cả các lĩnh vực văn hóa, thể thao, nghệ thuật,...; trong môi trường công sở hay môi trường xã hội. Người trẻ không ngần ngại thể hiện kiến thức hay quan điểm cá nhân của mình về các vấn đề xã hội trước cộng đồng, trên các diễn đàn mạng xã hội. Những thái độ rụt rè, sợ sệt không dám tranh luận, không dám thể hiện quan điểm cá nhân bởi chênh lệch cấp bậc, tuổi tác đã được thay đổi rất nhiều. 

Có thể nói, tinh thần tự cường vẫn luôn là một điểm tựa vững chắc giúp người trẻ Việt ngày càng tự tin chứng minh được năng lực của mình hơn, đồng thời cũng là động lực thúc đẩy để nước ta phấn đấu xây dựng hệ giá trị con người, xây dựng hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị quốc gia. Đúng như Bác Hồ đã dặn: trong 5 điểm lớn xây dựng văn hóa dân tộc, điểm thứ nhất chính là “Xây dựng tâm lý: Tinh thần độc lập, tự cường” (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 3).

Phương Linh

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. GS. Đào Duy Anh (1992). Việt Nam văn hóa sử cương. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 

2. TS. Phạm Thái Việt, TS. Đào Ngọc Tuấn (2004). Đại cương về văn hóa Việt Nam. NXB Văn hóa - thông tin. 

3. Toàn văn phát biểu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc 2021.