Tết Trung Thu tại Việt Nam đã trải qua một quá trình “Việt hóa” sâu sắc và toàn diện, từ việc tiếp nhận một lễ hội có nguồn gốc nước ngoài cho đến việc tạo nên những nét văn hóa đặc trưng mang đậm bản sắc dân tộc. Quá trình này không chỉ thể hiện sức sống mạnh mẽ của văn hóa Việt mà còn minh chứng cho khả năng sáng tạo, biến đổi văn hóa độc đáo của người Việt.
Gốc rễ cổ xưa: Từ trống đồng đến thời Lý
Mặc dù có nguồn gốc từ Trung Quốc hơn 3.000 năm trước, nhưng cảnh vui lễ hội trăng rằm đã xuất hiện trên trống đồng Ngọc Lũ có niên đại khoảng 2.500 năm, chứng tỏ người Việt đã có truyền thống riêng về lễ hội mặt trăng trước khi tiếp nhận văn hóa Trung Quốc. Điều này cho thấy việc “Việt hóa” Tết Trung Thu không phải là sự tiếp nhận thụ động mà là sự kết hợp sáng tạo giữa các yếu tố văn hóa bản địa và ngoại lai.
Văn bia Sùng Thiện Diên Linh (năm 1121) tại chùa Long Đọi Sơn ghi nhận việc tổ chức chính thức Tết Trung Thu tại kinh thành Thăng Long với các hoạt động đặc trưng như “đua thuyền, múa rối nước và rước đèn”. Từ thời điểm này, Tết Trung Thu bắt đầu được chính thức hóa và dần hình thành những nét riêng biệt của người Việt.
Tạo dựng hệ thống truyền thuyết dân gian riêng biệt: Từ Hằng Nga - Hậu Nghệ đến chú Cuội - cây đa
Một trong những biểu hiện rõ nét nhất của quá trình “Việt hóa” là việc người Việt đã tạo ra truyền thuyết chú Cuội và cây đa hoàn toàn khác biệt với truyền thuyết gốc Trung Quốc về Hằng Nga và Hậu Nghệ.
Câu chuyện về chú Cuội - một tiều phu nghèo với cây thuốc thần “cải tử hoàn sinh” - không chỉ phản ánh đời sống nông nghiệp mà còn thể hiện những giá trị đạo đức sâu sắc của người Việt về trách nhiệm, sự trung thực và lòng nhân ái. Truyền thuyết này đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa dân gian Việt Nam, được thể hiện qua ca dao, bài hát và các hoạt động văn nghệ dân gian.
Lồng đèn: Từ biểu tượng tôn giáo đến đồ chơi dân gian
Lồng đèn là một biểu tượng tôn giáo quan trọng trong Phật giáo, đại diện cho trí tuệ, ánh sáng giác ngộ, sự giải thoát và niềm hy vọng. Lồng đèn thường được sử dụng trong Lễ Phật Đản, lễ hội Yondeunghoe ở Hàn Quốc và các sự kiện Phật giáo khác như một cách để tôn vinh Đức Phật và truyền tải tinh thần của Phật giáo.
Người Việt đã phát triển các loại lồng đèn với hình dáng và ý nghĩa riêng biệt. Đèn ông sao - loại đèn hình ngôi sao 5 cánh làm từ giấy bóng kính đa màu sắc đã trở thành biểu tượng đặc trưng nhất của Tết Trung Thu Việt Nam.
Khác với đèn lồng Trung Quốc thường có màu đỏ tượng trưng may mắn, đèn Việt Nam đa dạng màu sắc và hình dáng với các loại như đèn cá chép, đèn kéo quân, đèn lồng tròn, thể hiện sự sáng tạo và tính thẩm mỹ riêng biệt.
Chuyển đổi ý nghĩa: Từ lễ hội người lớn đến “Tết thiếu nhi”
Một trong những khác biệt cơ bản nhất là ở Trung Quốc, Tết Trung Thu chủ yếu là dịp đoàn viên của người lớn với các nghi lễ cúng bái, ngắm trăng và ăn bánh trung thu. Ngược lại, người Việt đã biến Tết Trung Thu thành “Tết Thiếu nhi” - dịp đặc biệt dành cho trẻ em với các hoạt động rước đèn, múa lân, và các trò chơi dân gian.
Theo báo cáo từ một huyện miền núi, trong Tết Trung Thu 2025, có 116 điểm tổ chức với 19.607 trẻ em tham dự, chiếm trên 97% tổng số trẻ em của toàn huyện, với tổng kinh phí 420.203.000 đồng. Con số này cho thấy quy mô và tầm quan trọng của Tết Trung Thu đối với trẻ em Việt Nam.
Gắn với nền văn minh nông nghiệp lúa nước
Người Việt đã gắn Tết Trung Thu chặt chẽ với chu kỳ sản xuất nông nghiệp lúa nước. Khác với nguồn gốc tôn thờ mặt trăng của Trung Quốc, Tết Trung Thu Việt Nam mang ý nghĩa cầu mong mùa màng bội thu và tri ân thiên nhiên sau vụ thu hoạch.
Thời điểm tổ chức (rằm tháng 8 âm lịch) trùng với mùa thu hoạch, khi “khí trời mát mẻ, nhà nông hoàn thành việc thu hoạch vụ mùa”, tạo nên sự gắn kết mật thiết giữa lễ hội và đời sống sản xuất của người nông dân.
Tích hợp yếu tố tâm linh bản địa - tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
Người Việt đã tích hợp Tết Trung Thu vào hệ thống tín ngưỡng dân gian với việc cúng tổ tiên và thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn”. Bánh Trung Thu không chỉ là món quà tặng nhau mà còn là lễ vật dâng lên bàn thờ tổ tiên, thể hiện lòng biết ơn và tưởng nhớ đến công lao của ông bà. Điều này hoàn toàn khác biệt với Tết Trung Thu Trung Quốc, nơi trọng tâm là tín ngưỡng thờ cúng Mặt trăng và các nghi lễ gắn với sinh con đẻ cái của phụ nữ.
---
Nguồn tham khảo: Các nghiên cứu về lịch sử văn hóa Việt Nam, báo cáo thị trường bánh Trung Thu 2025, và tài liệu khảo cổ học về trống đồng Ngọc Lũ.