Văn hoá Việt Nam - tổng hoà của "cái đẹp" văn hóa nông nghiệp lúa nước

Khi nói đến "cái đẹp" của người Việt, nhiều người thường nghĩ ngay đến những bức tranh thiên nhiên hùng vĩ hay những tác phẩm nghệ thuật tinh xảo. Tuy nhiên, có một loại vẻ đẹp khác, giản dị nhưng sâu sắc, đã âm thầm len lỏi vào từng ngóc ngách của cuộc sống, định hình nên tính cách và lối sống của hàng triệu người Việt qua bao thế hệ. Đó chính là "cái đẹp" của văn hóa nông nghiệp.

Cái đẹp mộc mạc từ ruộng đồng

"Cái đẹp" trong văn hóa nông nghiệp Việt Nam không phô trương, không rực rỡ như vàng son. Thay vào đó, nó mang màu sắc của đất và nước - màu nâu của bùn ruộng, màu xanh của lúa non, màu vàng óng của lúa chín. Đây là vẻ đẹp được sinh ra từ sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, từ những bàn tay chai sạn của người nông dân và mồ hôi họ đổ xuống từng thửa ruộng.

Như nghiên cứu của GS Vũ Tài Lục đã chỉ ra, văn hóa nông nghiệp Việt Nam là "văn hóa của sự kết hợp chân chính giữa người với đất, là văn hóa của sự khai phát đất ruộng đi cùng với sự khai phát tâm linh". Người nông dân không chỉ đơn thuần coi đất đai như một công cụ sản xuất, mà xem nó như một người bạn, một người thầy dạy họ về sự kiên nhẫn, về nhịp điệu của tự nhiên.

Tính thẩm mỹ "mộc mạc - hài hòa - hữu dụng"

1. Trong trang phục và đồ dùng

Hãy nhìn vào chiếc nón lá - biểu tượng quen thuộc của người Việt. Thoạt nhìn, nó chỉ là một chiếc mũ đơn giản được làm từ lá cọ, nhưng thực chất đó là sự kết tinh của triết lý thẩm mỹ nông nghiệp. Nón lá vừa che nắng che mưa (hữu dụng), vừa có hình dáng cong mềm mại hài hòa với thiên nhiên, vừa mang vẻ đẹp giản dị không phô trương (mộc mạc).

Trang phục của người nông dân cũng thể hiện rõ tính thẩm mỹ này. Màu nâu, màu đen của áo quần không chỉ để che giấu vết bẩn khi làm việc, mà còn thể hiện sự khiêm nhường, không muốn nổi bật hay gây chú ý. Đây chính là cách người nông dân thể hiện quan niệm "đẹp là sự khiêm tốn, đẹp là sự hòa hợp".

2. Trong kiến trúc và không gian sống

Kiến trúc nhà ở truyền thống Việt Nam là minh chứng rõ nét nhất cho tính thẩm mỹ của văn hóa nông nghiệp. Ngôi nhà ba gian không vách, với sân - vườn - ao - chuồng liên hoàn, tạo nên một không gian sống mở, thông thoáng. Mái nhà cong nhẹ nhàng không chỉ để thoát nước mưa mà còn tạo nên vẻ đẹp mềm mại, hài hòa với đường cong của núi đồi xung quanh.

Như nhà nghiên cứu Louis Bezacier đã nhận xét: "Người Việt Nam có thể lặp đi lặp lại độc một kiểu nhà mái cong mà ta ngắm mãi vẫn không chán mắt". Vẻ đẹp này không phải do sự cầu kỳ phức tạp, mà chính là do sự giản dị, tự nhiên - những giá trị cốt lõi của thẩm mỹ nông nghiệp.

Ảnh hưởng sâu sắc đến lối sống

1. Nhịp sống thuận theo tự nhiên

"Cái đẹp" nông nghiệp đã tạo nên một lối sống đặc biệt của người Việt: sống thuận theo nhịp điệu tự nhiên. Người nông dân dậy với tiếng gà gáy, nghỉ khi trời tối, làm việc theo mùa vụ. Điều này không chỉ là nhu cầu sản xuất mà còn thể hiện triết lý sống hài hòa với thiên nhiên.

Như tục ngữ Việt Nam thường nói: "Ơn trời mưa nắng phải thời, nơi thì bừa cạn nơi thì cày sâu". Đây không chỉ là kinh nghiệm canh tác mà còn là triết lý sống: biết thích ứng linh hoạt với hoàn cảnh, không cưỡng ép tự nhiên.

2. Tính cách hiền hòa và tính cộng đồng

Môi trường sản xuất nông nghiệp đòi hỏi sự hợp tác, đùm bọc lẫn nhau đã tạo nên tính cách đặc trưng của người Việt: hiền hòa, trọng tình nghĩa, coi trọng cộng đồng. Trong làng xã Việt cổ, việc cày cấy, làm đìa đắp bờ, thu hoạch đều cần sự chung tay của cả cộng đồng. Từ đó hình thành nên những giá trị như "lá lành đùm lá rách", "một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại nên hòn núi cao".

Điều này khác biệt rõ rệt với văn hóa du mục hay thương nghiệp, nơi mà cạnh tranh cá nhân được đề cao. Trong văn hóa nông nghiệp, "đẹp" không phải là nổi trội hơn người khác, mà là hòa hợp, đóng góp vào sự thịnh vượng chung của cộng đồng.

Trong nghệ thuật và giải trí

1. Múa rối nước - nghệ thuật từ ruộng lúa

Múa rối nước là một ví dụ tiêu biểu cho cách mà "cái đẹp" nông nghiệp thể hiện trong nghệ thuật dân gian. Sân khấu chính là mặt nước - giống như ruộng lúa ngập nước, các con rối mô phỏng cuộc sống nông thôn: trâu cày, vịt bơi, người cấy lúa. Đây không phải là nghệ thuật "cao sang" dành cho giới quý tộc, mà là nghệ thuật "của dân, do dân, vì dân" - thể hiện vẻ đẹp bình dân, gần gũi.

2. Ca dao, tục ngữ - kho tàng thẩm mỹ dân gian

Ngôn ngữ dân gian Việt Nam chứa đựng vô số hình ảnh thẩm mỹ lấy từ nông nghiệp. GS Đỗ Thị Kim Liên trong nghiên cứu của mình đã chỉ ra rằng, trong tổng số 2.400 câu tục ngữ, có đến 446 câu chứa các từ ngữ liên quan đến cây lúa và sản phẩm từ lúa. Những hình ảnh như "lúa chín hoa ngâu", "cơm ăn áo mặc", "thóc gạo đầy kho" không chỉ là hiện thực sinh hoạt mà còn trở thành những biểu tượng thẩm mỹ, thể hiện ước mơ về cuộc sống đủ đầy, hạnh phúc.

Tác động đến tính cách con người

1. Sự kiên nhẫn và bền bỉ

Nghề nông dạy người Việt về đức tính kiên nhẫn. Từ khi gieo hạt giống đến lúc thu hoạch phải mất 3-4 tháng, và trong suốt thời gian đó, người nông dân phải chăm sóc tỉ mỉ, chờ đợi đúng thời điểm. Điều này đã tạo nên tính cách bền bỉ, không nóng vội của người Việt. Như GS Vũ Tài Lục viết: "Tinh thần nông dân của dân tộc Việt là biết sâu xa những ưu hoạn, không sợ khó nhọc gian khổ".

2. Tính dân chủ và bình đẳng

Trong cộng đồng nông nghiệp, dù ai giàu nghèo gì thì khi ra đồng làm việc đều phải cùng nhau lăn lộn với bùn đất, cùng nhau chịu nắng mưa. Điều này tạo nên tính dân chủ, bình đẳng trong quan hệ xã hội. Thậm chí, trong làng xã Việt cổ, chức vị "chú mõ" tuy thấp nhất nhưng vào dịp hội hè vẫn được ngồi một mình một chiếu - thể hiện sự tôn trọng bình đẳng dựa trên đóng góp cho cộng đồng chứ không phải địa vị xã hội.

3. Lối tư duy tổng hợp

Nghề nông phụ thuộc vào nhiều yếu tố: thời tiết, đất đai, nước, giống cây, kỹ thuật... Do đó, người nông dân phát triển lối tư duy tổng hợp, chú trọng mối quan hệ giữa các yếu tố. Họ không chỉ nhìn vào một khía cạnh riêng lẻ mà luôn xem xét tổng thể. Điều này tạo nên tư duy biện chứng, linh hoạt của người Việt - luôn tìm cách cân bằng, hài hòa hơn là đối đầu quyết liệt.

Những thay đổi trong thời hiện đại

Ngày nay, khi xã hội Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nhiều người lo ngại rằng những giá trị thẩm mỹ truyền thống này sẽ biến mất. Tuy nhiên, thực tế cho thấy chúng vẫn tồn tại một cách bền bỉ, chỉ thay đổi hình thức biểu hiện.

1. Sự kế thừa trong đô thị

Ngay cả trong các thành phố lớn, ta vẫn có thể thấy dấu ấn của "cái đẹp" nông nghiệp. Nhiều gia đình vẫn giữ thói quen trồng rau trong sân, trang trí nhà cửa bằng cây cảnh, thích không gian xanh mát hơn là những tòa nhà cao tầng kín cứng. Tính cộng đồng vẫn thể hiện qua các hình thức mới như các nhóm hàng xóm, câu lạc bộ cư dân.

2. Thách thức và cơ hội

Tuy nhiên, không thể phủ nhận rằng quá trình hiện đại hóa cũng mang đến những thách thức. Lối sống tiêu dùng, cạnh tranh cá nhân đang tác động mạnh đến hệ giá trị truyền thống. Một số đặc điểm tiêu cực của tư duy nông nghiệp như tính bảo thủ, cục bộ, "cào bằng" cũng đang được phản tư và điều chỉnh.

Ý nghĩa hiện tại

"Cái đẹp" trong văn hóa nông nghiệp Việt Nam không phải là thứ "cũ kỹ" cần vứt bỏ, mà là nguồn tài nguyên tinh thần quý giá cần được bảo tồn và phát huy. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, khi nhiều nước đang tìm lại bản sắc văn hóa của mình, những giá trị như sự hài hòa với thiên nhiên, tính cộng đồng, lối sống bền vững lại trở nên vô cùng có ý nghĩa.

Hơn nữa, trong thời đại biến đổi khí hậu và khủng hoảng môi trường, triết lý "sống thuận theo tự nhiên" của văn hóa nông nghiệp lại trở thành bài học quý giá cho toàn nhân loại. Như các nhà nghiên cứu quốc tế đã nhận xét trong tạp chí Nature, những giá trị thẩm mỹ gắn liền với thiên nhiên của các nền văn hóa nông nghiệp châu Á đang được thế giới quan tâm nghiên cứu.

Kết luận

"Cái đẹp" trong văn hóa nông nghiệp Việt Nam không chỉ là một khái niệm trừu tượng mà là một hệ thống giá trị sống động, tác động sâu sắc đến từng khía cạnh của cuộc sống. Từ cách ăn mặc giản dị, kiến trúc hài hòa với thiên nhiên, đến tính cách hiền hòa trọng tình, lối sống cộng đồng - tất cả đều mang dấu ấn của triết lý thẩm mỹ nông nghiệp.

Hiểu được điều này, chúng ta sẽ thấy rằng bản sắc văn hóa Việt Nam không phải là thứ được tạo ra một cách nhân tạo, mà được hun đúc qua hàng nghìn năm sống gắn bó với đất đai, với ruộng lúa. Và có lẽ, trong hành trình hiện đại hóa đất nước, chúng ta vẫn cần giữ lại những giá trị đẹp đẽ này - không phải như một bảo tàng để chiêm ngưỡng, mà như một nguồn sức mạnh tinh thần để tiếp tục bước đi.